tinubdan: Bisaya Magasin, 14 Enero 2008
Usa sa labing malamposong grupo sa mga Bisdak sa kawanangan sa talipuktan (internet) diin hugot nga nagadbokar sa kaamgohang Bisaya mao ang grupo nga nagtawag sa ilang kaugalingon og
Lunsayng Binisaya. Luyo niining tanan, usa ka batan-ong pari ang nagtukod ning maong grupo sa tuig 2002. Sa kasamtangan, mikabat nag napulog lima ka libo kapin ka mensahe ang naposte sa message board sa grupo nga gitambayayongan sa dul-an sa unom ka gatos ka sakop. Ang mosunod mao ang transkripto sa pakighinabi:
1. Sa ordinaryong mga adlaw, unsay kasarangang lingaw nimo?
Kung hunas manginhas, kung taob mamasol. Morag maingon niini paghulagway ang akong kasagarang lingaw sa ordinaryong adlaw. Dugay ko nang nabiyaan ang baybay nga akong gidak-an apan daw nadala pa nako ang mga kinaiyang naumol adtong dapita. Ang kalainan lang kay ang akong gipanginhas ug gipamasol mao ang mga kasayoran sa akong kalibotan. Usahay dunay kuha, usahay pod wala. Gamayng bahin sa akong adlaw ang paghatod sa kasayoran nga akong napanid-an ngadto sa uban. Makalingaw kaayo ni nga buhat.
2. Dili ordinaryo ang imong kainit nga gipakita sa pagpalanog sa tingog ug garbong Bisaya, ug usa na niini ang katukoran sa Lunsayng Bisaya. Unsay nakadangilag nimo niining maong tahas?
Ang akong kakabos sa pagtagad ug pagbalaan sa akong pagkabisaya maoy nagtukmod kanako sa pag-adbokar alang sa Bisaya. Sa daghang mga tuig nga akong gigugol sa pagtuon ug pagpaniid, dunay tulo ka lugdang nga pagtulon-an nga akong nakat-unan kabahin sa paglambo sa usa ka kaliwatan. Una, ang paglambo sa usa ka kaliwat nanukad gayod diha sa pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa kaugalingon niyang luna. Ikaduha, sa paglambo niini nga kaliwat, mahimong mobunga kini og malungtarong kalig-on sa pagsalig sa mga mithing naumol sa kaugalingong kaliwat. Ikatulo, sa tukmang panahon, kini nga bunga tugkan unyag mga liso nga ikapanghatag sa laing kaliwat nga buot makaangkon og binhi sa atong mga mithi nga ila unyang pagaalimahan sa ilang kaugalingon aron sa paghamtong niini ilang sarang kakutloan og mga pagtulon-an alang sa kabulahanan sa ilang kinabuhi.
3. Unsa man gyoy liso sa ideya nga mituybo sa imong hunahuna nganong misangko man sa katukoran sa usa ka grupo sa mga Bisaya sa internet taliwa sa kamatuoran nga duna na usay establisadong elektronikong mga grupo ug nga malisod na uyamot ang pagkabig sa ubang mga nagpakabana pagsalmot sa imong giugba?
Kamingaw sa Bisayang kagikan mao ang lisong hinungdan nganong natukod ko ang Lunsayng Bisaya. Wala ko tagda kung magmalampuson ba kini o dili. Sa dalan sa kinabuhi nga akong gisubay, duna nay nag-una. Sila ug ang mithi nilang dala maoy giisip nakong mga giya, wala nako tagda kung langyaw ba kini o lumad. Apan ang pait nga kamatuoran mao nga sa pagpunay kog sunod kanila, gibati man hinuon nako nga nagkalayo naman hinuon ko sa akong dulngan. Gibati kog kaguol. Apan sa wala nako damha, ang akong pagkabisaya ang naglingkawas kanako sa maong pagkasalaag. Wala madugay, mibati kog kamingaw sa akong gigikanan nga mao ang kalibutan sa Bisaya. Maong gitukod ko ang Lunsayng Bisaya pamasin nga sa akong paghinubay sa nangagi, makakaplag akog uban pang mga sama nakong Bisaya, daghan na unya ming magsusi sa among kasugiran, sa ingon mapatin-aw ang dalang pagalaktan padulong sa kaugmaon, butang nga makahupay sa kaguol ug makawagtang sa kahadlok nga mahisalaag na usab.
4. Anaa maghunan ang matawag natog higante sa lainlaing sektor nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya sa LB— mga magbabalak, kritiko, pilosopo, eskolar, teyologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo ug uban pa. Wala ka bay tinguha nga palapdon kini ingon nga umbrella organization sa tanang grupong Bisaya?
Wala ko mahibalo nga ania diay dinhi sa Lunsayng Bisaya maghunan ang mga matawag natog mga higante sa lainlaing kapunongan (magbabalak, kritiko, pilosopo, eskolar, teologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo ug uban pa) nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya. Ang ako lang nahibaw-an mao nga aniay mga kauban nga sa matag karon ug unya nagpasupot sa ilang mga tampo nga akong makita sa dungawanan niining akong dagitabyan. Kung tinuod nga ang Lunsayng Bisaya nahimong ampay nga hunanan sa atong mga kauban, nan, moabot gyud tingali ang panahon nga ang Lunsayng Bisaya dili na lang hunanan ug nga mahimo usab kining pangitlogan. Kung mahitabo nga ikalipay sa tanang kauban ug grupong Bisaya nga ang Lunsayng Bisaya mahimong ilang umbrella organization, bukas kita niini. Hulaton lang tingali nato ang tukmang higayon kanus-a kini mahitabo, kung mahitabo man ugaling. Nag-agad nalang kini sa kagustohan sa matag usang kauban.
5. Sanglit ang LB usa man ka elektronikong grupo ug masabtan nga dali ra kaayo ang pag-apil niini apan sa tuyo nga igo lamang sa pagpanglawgaw. Giunsa nimo pagkontrolar ang mga siaw nga sama sa nahisgotan?
Dunay duha ka matang sa galawgaw. Ang nag-unang galawgaw mao ang mga dili Bisaya nga nagpasupot og langyaw nga mga tampo. Isip tigpasayon, dihadiha dayon nakong papason ang ilang tampo. Ingon man, tangtangon ko ang ilang katungod sa pagsalmot ug did-an na sila sa pagsulod balik sa atong balayan. Ikaduhang galawgaw mao ang mga Bisaya nga nagpasupot og tampo ginamit ang langyawng pinulongan. Niining bahina, ako lang papason ang ilang tampo, apan magpabilin silang kauban sa panaw. Gipuslan ko lang ang mga himan nga gihatag kanako sa Yahoogroups aron mapasayon ang atong pagbinayloay.
6. Ang balayang Lunsayng Bisaya nahimong hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya. Unsay ikasulti nimo bahin niini?
Nakurat ko dayog kahimuot ining bahina kay wala gyud koy kasayoran nga diay nahimo nang hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya ang Lunsayng Bisaya. Ang akong masulti bahin niini mao ang usa ka kaluhang panghinaut; nga unta sa usa ka bahin duna silay makuhang katagbawan ug pagtulon-an sa ilang paghulohisgot bahin sa Lunsayng Bisaya, ug sa laing bahin ila untang ikatampo ang ilang napanid-an ug nakutlo sa atong balayan. Kung kining ilang hisgot-hisgot maghaling sa ilang pagbati sa paghimog mga lakang aron molagsik, molambo, ug mosanay ang mga maayong mithi sa Bisaya, nan, labing maayo.
7. Maingon nato nga ang Lunsayng Bisaya maoy labing malamposon nga elektronikong grupo sa mga Bisaya sa pagkakaron. Unsay sekreto niini, kon di lang nimo igsapayan?
Ang sekreto sa pagkamalampuson sa Lunsayng Bisaya gagikan sa mga kaubang kanunayng nagatampo. Gawas niini, nagagikan pod tingali diha sa iyang dayag nga katuyoan nga mao ang bukas nga pagbayloay sa hunahunag pagbati ginamit ang Binisaya. Wala kitay tinago nga katuyoan. Dayag ang atong katuyoan nga mayagyag nato ang atong gipangbati ug gihunahuna ginamit ang atong kaugalingong pinulongan. Makahisgot bisag unsa basta magbinisaya lang. Pinikito apan lu-ag.
8. Kon susihon ang mga naposte sa LB, makita sa iyang arkiba nga kanunay kining nagsagop sa liberal ug bisan gani radikal nga panghunahuna. Ngano man?
Nag-agad lang tingali sa gibarogan sa nagtan-aw kung ang gisagop nga panghunahuna konserbatibo, liberal, o radikal ba. Kung nakita nga liberal o radikal ang gisagop nga panghunahuna sa Lunsayng Bisaya sumala sa kasamtangang malukpanong tamdanan, nagpasabot ba kaha kini nga nagkaguot na ang kasamtangang luna sa pagpanghunahuna maong nangita na ang mga kauban sa Lunsayng Bisaya sa kalu-ag sa liberal o kahimulag sa radikal? O basin nagpasabot lang kini nga dili lang gayud magpagalong ang Lunsayng Bisaya sa kasamtangang tamdanan (nga sagad iya sa langyaw) diha sa iyang paghinubay sa lumad niyang kagikan ug pagpanday sa tam-is niyang kaugmaon?
9. Talagsa ra ta makabati og relihiyoso nga nagpaluyo sab og kalihokang kulturanhon nga sama sa imong gihimo. Mas gipalabi nila ang pag-alagad sa butang nga ginombrar alang nila ug gamay lang ang ilang kalihokang kultural. Nganong nalahi ka sa uban?
Hugot ang akong pagtuo sa Magbubuhat nga nagpakabuhat. Sa pagpakatawo sa Dios diha kang Kristo, nahimong balaanon ang kabuhatan. Kabahin niining kabuhatan mao ang tawo ug ang iyang budaya, mao nga balaanon ang akong pagtagad sa tawo ingon man ang iyang kultura. Kung unsa ka balaanon ang ubang kaliwat lakip ang ilang budaya, mao usab ka balaanon ang Bisayang kaliwat ug ang Bisayang budaya. Ingon ra ini kayano ang akong pagpaluyo sa kulturanhong kalihokan. Apan dili tanang sayon sabton, sayon nga lihokon. Kung kini puy-an, daghang kalisdanan ang agi-an. Niining bahina, dili tingali ko lahi sa uban.
10. Wala ba makasabal sa imong pag-alagad sa Simbahan kining pagpanginlabot nimo sa adbokasya sa Bisayang kultura?
Ang akong pagpangalagad nagsumikad sa pag-ila sa kaugalingon kinsa ako atubangan sa Dios ug sa iyang Simbahan. Kung gipakabalaan sa Dios ang akong katigulangan diha sa iyang pagmugna kanila, iya usab akong gipakabalaan sa mao rang hinungdan. Kung ang Simbahang Bisaya naglihok ug nabuhi sa pagpunayg pasalamat sa Dios sa iyang pagmugna sa Bisayang kaliwat, sukwahi ba niini ang akong paggamit sa akong gininhawa, tingog, ug dila aron sa lumadnong paagi makapasalamat ako sa iyang pagmugna kanako? Sa akong paniid, wala makasabal, gani nakapatulin sa akong pagpangalagad sa Dios ug sa iyang Simbahan ang akong pagpanginlabot sa adbokasya sa Bisayang kultura.
11. Ang LB nagpasiugda og tigi, di ba? Magpadayon pa kaha kini hangtod sa sunod tuig? Gawas sa tigi, unsa pay mga laraw sa LB?
Napasiugda ang tigi sa tuig 2008 tungod kay ang gipasupot nga sugyot sa usa gisagop man sa ubang kauban sa atong balayan. Kung magpabiling ingon niini kamainiton ang mga kauban, gawas nga magmakanunayon, mahimong magkadaghan pa gayod ang tigi sa sunod nga mga katuigan. Kung adunay ubang laraw gawas sa tigi nga sagupon usab sa mga kauban, nan dakog purohan nga mahimo kini, ilabi na kung ang maong laraw makaya ra sa mga kauban.
12. Inigpanglabay sa katuigan, maisip ang Lunsayng Bisaya nga labing dako nimong kontribusyon sa pagpalambo sa kultural nga aspeto sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Unsay imong ikasulti niini?
Ikalipay gyud nako kung isipon nga ang Lunsayng Bisaya dakog natampo sa pagpalambo sa kultural nga bahin sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Igo na man gani nakong gikalipay nga nakatubag ako sa hagit sa kahigayonan nga gihatag sa akong panahon sa ingon niini nga paagi.
Hinaut nga sa matag motumaw nga kahigayonan, adunay Bisaya nga makamaong mogamit niini aron mapalambo ang kulturang Bisaya.
13. Daghan ang ideya nga mitumaw kalabot niining pagka masamahon kun estandardisayon sa pagtitik sa Binisayang pinulongan. Sa imong tan-aw, gikinahanglan ba kaayo kini?
Sa pagpaniid, duna gyuy dili maalinggatan. Sa maalinggatan, duna gyuy dili manganlan. Sa manganlan, duna gyuy dili masabtan. Sa masabtan, duna gyuy dili matino. Sa matino, duna gyuy dili malitok. Sa malitok, duna gyuy dili matitik. Sa matitik, duna gyuy dili mapanid-an.
Ang pagtitik dili masaligang himan sa pagpatin-aw sa kamatuoran apan wala kini magpasabot nga wala kini kinahanglana. Ang pagtitik gisugdan sa atong mga katigulangan tungod kay nakita nila ang kagamitan ug kamahinungdanon niini. Ang gitamdan nga naandang pagtitik gikauyonan sa manunulat sa unsa man nga pundok, dapit, ug panahon. Kini nagpunting nga mahimong daghang estandardisasyon ang ginasubay sa manunulat kaniadto ug sa karon.
Kung unsay gikauyonang tamdan sa pagtitik sa atong katigulangan, ato kining tahoron sama sa atong pagtahod sa ilang kasugiran. Sa pinulongan, ang pagtahod sa litok (ug pagtitik niini) sa usa ka dapit pagtahod usab sa lumbay sa ilang mga katigulangan. Makatabang sa magbabasa, kung ibutyag sa editor sa mubo nga pagsaysay ang estandardisasyon nga gitamdan sa unsa man nga sinulat. Tahas sa editor ang pagsinati sa mga estandardisasyon nga gigamit sa mga manunulat sa nanglabay ug kasamtangang panahon, ilabi na ang pagpiho sa puno-an ug sanga sa pagtitik sa panulat sa pagdis-og sa katuigan . Kung pagahiusahon ba ang nagkalainlaing estandardisasyon sa pagtitik sa usa lamang ka tamdanan, pagbuot na kana sa mga manunulat sa kasamtangang panahon, lamang nga timan-an nila nga ang abakada nga titik kulang kaayo sa pagsalamin sa binisayang mga litok, ug nga tahuron ug panalipdan nila ang kadaiyahan sa pagngalan. Kung dili makaguba ang estandardisasyon sa kadaiyahan sa pagngalan ug paglitok, nan mahimong ipatuman kay makatabang kini.
14. Ari kita sa laing init nga isyu. Unsay imong baroganan niining polisiya sa nasod bahin sa mga pinulongan? May kahayag ba sa unahan ang Binisaya kon ato kining tan-awon sa kasamtangang kahimtang?
Unsa may tumong sa kasamtangang nasodnong polisiya sa pinulongan, kulturanhon ba o politikanhon? Kung kulturanhon, tungod sa pagkamadaiyahon sa pinulongan sa kapupud-an, hayan nga bukas kini sa pagpalambo sa pagkamadagayaon sa nagkalainlaing dila. Dili lang ang Binisaya kundi lakip na usab ang ubang pinulongan ang makatagamtam og makanunayong kahayag sa unahan. Apan kung politikanhon lamang ang tumong, nan, mahimong makapuo kini sa kadaiyahan sa pinulongan sa atong kapupud-an tungod sa kasamtangang pagtuong politikanhon nga ang panaghiusa makab-ot lamang pinaagi sa panagsama. Ang kasamtangang polisiya sa nasod bahin sa pinulongan usa ka politikanhong lakang nga nagduso sa pagtuo nga, kay usa lang ang atong nasod nga gitawag og Filipinas angay nga usa lang ang atong pinulongan nga ang tawag Filipino. Usa kini ka bakak kay sa pagkatinuod, daghan ang kaliwat sa atong nasod mao nga daghan usab kitag pinulongan. Gawas nga kini bakak, lingla usab kini. Kay ang Filipino nga pinulongan nagpihig lamang sa usa ka kaliwat, kaliwat nga Tagalog. Nagpihig kini sa Tagalog kay ang batadila ug bokabularyo sa kasamtangang Filipino nakagamot man sa Tinagalog, bulakbulak lamang mga pulong nga gikan sa ubang pinulongan.
Ang kasamtangang pagtuo ug tumong sungag sa nasayran sa mga sayantipiko sa pinulongan nga nagkanayon, lupig ang tawong usa ray pinulongan sa kalantip ug kamapahiuyonon sa pangutok ug kinaiya sa tawong daghag pinulongan. Kung walay kausaban sa kasamtangang pagtuo ug tumong hayan nga di lang mangahanaw ang daghang pinulongan sa atong nasod sa paglabay sa mga katuigan, labaw pa usab unya kitang lupig sa pangutok ug kinaiya sa ubang kaliwat tungod kay sila di lang haniti sa ilang kaugalingong pinulongan kundi daghan usab silang nakat-unang pinulongan.
Dugang pa nga wala tingali kaayo mahatagig pagtagad sa kasamtangang polisiya mao nga, ang pinulongan dili lamang himan sa paghatod sa kasayoran ngadto sa uban, kini himan usab sa pagdangga o pagngalan sa nahatod nga kasayoran nga nasinati sa kaugalingong luna. Mahinungdanon kaayo ang makanunayong paglambo sa atong mga lumad nga pinulongan tungod kay sa pag gamit niini, una, nanganlan nato ang mga butang sa atong kalibutan ginamit ang mga tingog nga duol sa atong dughan nga laming paminawon. Ikaduha, gipang nganlan nato kining mga butanga subay sa tinamod nga lumad nga paagi sa pagkahibalo ug mga kaalam sa atong mga katigulangan kansang mga kinabuhi dul-it ug sinambogan kaayo sa tropikanhon ug kapupud-anon luna. Kini nga mga ngalan sa mga butang naglakip sa nagpaluyong panabot ug kaalam bahin niining mga butanga. Mga bulawanong tampo sa kalibutanong pagbinayloay sa kasayoran ug kaalam, ilabi na alang niadtong mga kaliwat nga nanimuyo sa laing aping sa kalibutan nga diin gihikawan sa tropikanhon ug kapupud-anong luna.
Kini nga pamaagi sa pagngalan, una, nag padayag sa pagpangga sa kaugalingong kaliwat ug pagtahod sa pinasahing kaumolan sa kaugalingong luna, ikaduha, nag aghat kini sa pagtahod sa kadaiyahan sa kasinatian sa mga nagkalainlaing kaliwat nga nanimuyo sa nagkalainlaing dapit sa kalibutan, ikatulo, nag patin-aw usab kini sa tawhanong kahimtang sa tanang kaliwat sa kalibutan nga tungod sa kadagaya sa kasayorang gikan sa atong nagkadaiyang kasinatian sulod sa nagkalainlaing dapit ug luna sa kalibutan angay gayud diay kitang mag binayloay ug mag inambitay. Mao nga mahinungdanon kaayo nga sa usa ka bahin lambo ang pagkat-on sa kaugalingong pinulongan, ug sa laing bahin lambo usab ang pagkat-on sa pinulongan sa uban. Sa ingon, angay nga hanas kita sa Binisaya ug makahibalo usab kita sa Tinagalog, sa Inenglis, ug sa uban pang mga pinulongan.
Ang nakanindot sa polisiya kay samtang sayon kini himoon dali ra usab kining usbon. Kung moabot na ang panahon nga sagopon sa atong pangagamhanan ang kasayorang gikan sa mga sayantipiko sa pinulongan ug sagupon usab niini ang tinuorayng kailhanang pagkamadaiyahon sa kultura ug pinulongan sa atong nasod, nan, nunot pod niyang usbon ang polisiya sa pinulongan.
Mga pangutana. Ang polisiya gihimo ba nunot sa kabubot-on sa tanan? Angay kaha nga ipangutana ug tahoron ang mga tubag sa mga katawhan nga nagkalainlaig pinulongan kung buot ba nilang tun-an ug gamiton ang ilang pinulongan sa pagtuon? Sakwaton ba nila ang mga tulubagon nga takod ug takdo niini nga kagustohan? Makadawat ba sila sa unsa pay ubang mga sangpotanan dala niini? Makatabang ba kaha kini sa pag-uswag sa tibuok kapupud-an?
15. Ang kasaysayan sa mga Bisaya gisulat sa pananawng Uropanhon. Alang nimo, sa unsang punto unta pagasulaton ang kasaysayan? Ngano man?
Kasugiran sa katawhan ang kasaysayan. Usab, nanukad sa nagkalainlaing bantang ang pagsaysay sa kasaysayan.
May masulti o masulat man ang uban o wala bahin sa atong kaliwat dili angay igsapayan, atong katungod ug walay makapugong kung isaysay nato ang atong kasugiran gikan sa pinakakaraang panghitabo nga maabot sa atong panumdum ug panukiduki hangtod karon. Isugid kini sa paagi nga kakuhaag pagtulon-an, daling madumduman, ikahimuot, ug ipakabililhon sa atong kaliwat. Dili mahulma ang tibuok kung wala o kulang ang mga bahin, busa magsugod pagsulat sa kasugiran sa mga pulo nga gipuy-an, ug pagkahuman, itakdo kini sa kasaysayan sa ubang kapuloan. Dili masubay ang nangagi kung dili mag-agi sa kasamtangan, mao nga magsugod sa pagpanukiduki gikan sa karon ngadto sa kagahapon. Niini nga paagi, mahatagan og angayng pagtagad ang tanang panghitabo sa tanang Bisaya diin man sila nanimuyo sa sulod ug gawas man sa atong kapupud-an.
16. Ang UNESCO usa sa kalibotanong organisasyon kansang mithi nagduso usab sa multilengguwalismo. Uyon ka ba niini?
Uyon ko sa duso sa UNESCO kabahin sa multilengguwalismo.
Ang UN naglaban sa kamadaiyahon sa kailhanan sa tibuok katawhan. Gani gitan-aw man sa UN ang kamahinungdanon sa kailhanan isip tawhanong katungod ug batakang kagawasnon. Mismo diha sa preambolo sa konstitusyon sa UNESCO napatik nga ang kamadaiyahon sa kultura sa katawhan tipik ug kabahin sa dignidad sa tawo maong angay gayod nga ipalambo ug panalipdan. Ang mga probisyon nga napanday ubos sa UNESCO labaw nga nagpadayag niining pagpalambo ug pagpanalipod, pipila niini ang Florence Agreement sa 1950 ug iyang Nairobi Protocol sa 1976, ang Universal Copyright Convention sa 1952, ang Declaration of the Principles of International Cultural Cooperation sa 1966, ang Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property sa 1970, ang Convention for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage sa 1972, ang Declaration on Race and Racial Prejudice sa 1978, ang Recommendation concerning the Status of the Artist sa 1980, ug ang Recommendation on Safeguarding Traditional Culture and Folklore of 1989.
Kabahin sa pinulongan, gawas nga gisagop sa UN ang paghubad sa iyang mga dokumento ngadto sa lainlaing pinulongan, giduso pa gayod sa UNESCO ang kaayohan sa pagtuon ug paggamit sa inahang dila sa tulunghaan inubanan sa pagtuon usab sa ubang kalibutanong pinulongan niadtong gipagulang dokumentong gitawag og “Education in a multilingual world” sa 2003. Duyog niini ang ilang pagtakda sa tuig 2008 isip Internasyonal nga Tuig sa mga Pinulongan. Maanindot kining mga panghitaboa.
17. Nahingusog karon ang kampanya sa pederalismo. Unsay baroganan nimo niini?
Kay dapig ang pederalismo sa kadaiyahan, nan dapig ako niini. Gawas sa pagdapig, anaa pa ang hisgutanan kung unsay angay nga pamaagi nga sibo sa diwa sa pederalismo aron kini makab-ot. Ang angay pa nga tukion bahin niini mao ang paagi sa pagpanday niini. Kung ang pagpanday sa pederalismo wala magtahod sa kabubut-on sa mga tawo sa nagkalainlaing kaliwat, nan dili ko uyon niini. Angay nga inig kahuman nag pagpasabot pag-ayo sa mga tawong hingtungdan, gahinan sila og igo nga panahon sa pagpamalandong unsay mga haom ug angay nga sagupon, ipatuman, ug iasdang. Human niini, tabangan sila sa mga anad na sa pagpasayon aron dali nilang mabuhat ang paghiusa sa ilang naangayan ug pagpatik kini sa usa ka kasabutan nga isipong kalagdaan nga tamdon sa tanan. Duyog niini, tinguha-on nga walay dinagkong panghitabo sa nasod nga makapakgang sa pag-umol ug paglunsad niini.
18. Matawag bag kaaway sa pagpalambo sa kulturang etniko ang globalisasyon diin, segun sa mga supak niini, maoy hinay-hinay nga mipatay sa gagmayng pundok-lingguwestiko?
Mahimong masulti sa linaktod nga paagi nga ang nag-unang ilhanan sa kasamtangang globalisasyon mao ang kasayon ug kadali sa paghatod ug pagkuha sa kasayoran. Tipik niini ang globalisasyon sa panginabuhi ug sa pangkultura, diin dunay dakong bintaha ang mga nasod nga dunay dagkong gahum.
Apan kung walay tinguhang manakop ang labing kusgan ug dagkong mga sakop niining globalisasyon, nan, dili angay kahadlokan ang globalisasyon, gani angay kining ikalipay kay sa ingon mamahimo mang tulay ang globalisasyon sa mainit nga pagbinayloay. Ug kung mapamatud-an nga duna kini tinguha nga manakop, di ba diay nato gamiton ang atong pangisip ug tingog aron ibutyag ang atong mga napanid-an ug nakitang hiwi niini?
Sugdan na nato ang pagpalambo sa atong kulturang etniko, ug kung ugaling sa unahan mahimong babag ang globalisasyon niining pagpalambo, mangita kitag paagi aron mahimong tulay kining maong babag.
19. Base sa imong pagpaniid, unsa kahay labing maayong porma sa pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko?
Sa akong pasiunang pagpaniid ang maayong porma sa pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko mao ang nasudnong pangagamhanang etno-pederal kansang nasudnong batakang balaod nanalipod sa teritoryo ug integridad ingon man nanghingusog alang sa kalahutayan sa matag pundok-etniko sa atong kapupud-an. Pangagamhanang naghatag og gahum ug kagawasan sa pinakaubos nga politikanhong pundok sulod sa usa ka etno-pederal nga lalawigan sa pagpilig malabanon ug hanas nilang mga pangulo nga molingkod sa nagkalainlaing ahensiya sa gobyerno kansang estruktura, balaod, pangalagad, ug pamaagi nagsalamin sa mga mithing gipakatam-is sa maong pundok etniko. Nasudnong pangagamhanan nga adunay usa lamang ka nasudnong kusog ug nga ang matag etno-pederal nga lalawigan adunay kaugalingong kapulisan nga nagsunod sa nasudnon ug lalawiganong balaod sa kahusay ug kalinaw.
20. Angay bang ipataas sa politikal nga lebel ang kawsa sa mga Bisaya ug ubang pundok-etniko?
Sa akong panimbangtimbang, kung aduna nay mamatikdang hiniusang pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa tagsa-tagsang luna, nan, mahimo ug angay gayud nga ipataas sa politikanhong ang-ang ang kawsa sa mga Bisaya ingon man ang kawsa sa ubang pundok etniko.
21. Kon dunay angay bag-ohon sa atong Batakang Balaod. Unsa man? Ngano?
Ang akong tubag sa ikanapulog-siyam ka pangutana mao nay magpunting unsang matang sa kabag-ohan ang gipangandoyng ipatuman. Kining gidamgong kabag-ohan sa batakang balaod labaw nga nagadapig, nagpanalipod, nagpalambo, ug nagaasdang sa katunhayan sa matag pundok etniko sa atong kapupud-an.
22. Segun sa gipagawas nimong mga balak sa LB may kahagtik sab ang linya sa imong pamalak. Nganong wa nimo seryosoha kining maong arte?
Ang akong pamalak wala pay kahigayonang molambo tungod kay walay sibo ug larino sa pamalak nga nagaagak niini. Kaayo ra untag duna koy makaplagan nga magtutudlo. Basin duna kay masugyot.
23. Unsay mensahe nimo sa katawhang Bisaya?
Ang kaanindot sa kinabuhi makita lamang diha sa panagtapok ug panagsikit sa nagkalainlaing matang ug bulok sa mga butang dinhi sa ibabaw sa kalibutan. Sama sa usa ka dapit diin adunay daghang nagkadaiyang bulak, sama sa usa ka sook nga nagakapundok ang mga tawong managlahi'g dagway ug batasan, sama sa usa ka kalibutan kansang mga lumulopyo adunay daghang pagsabot sa usa ka butang ug daghang hubad sa usa ka panghitabo. Pastilan, kung usa da ang bulok sa mga kabulakan, ug managsama ang dagway ug batasan sa mga tawo, ug walay managlalis kay uyon ang tanan sa unsay gisulti sa usa, pagkaway lami sa kinabuhi!
Busa, ato gyong buhi'on sa kanunay ang pagkalunsay sa Binisaya aron ang iya unyang pagkawalay sama makadugang sa pagpanindot dili lang sa natad sa nagkalainlaing pinulongan sa kalibutan apan usab sa natad sa paghulmag mga panghunahuna ug mga panglantaw nga makatabang pagpalambo sa tawhanong kasaysayan.
The basic structure of Philippine society is found in the Filipino family (banay, ceb.; mag-anak,tag.). Within this structure, parents (ginikanan, ceb.;magulang,tag.) generally rule all aspects of the family. In the wider context, we have the community. In the past this is called the balangay, a political unit composed of families largely related by blood headed by a datu. The datu heads the balangay like parents to their children. This old social structure still operates today, only that its identity and expression may have taken modern forms.
In the past, the balangays, using indigenous technology, survive and prosper by utilizing the resources in their local environment. In this earlier stage of social development, there is not much considerable economic gap between the datu and his or her members. This situation changed, however, when the datus come in contact with foreign traders enabling the local datus to secure resources and technologies not available locally. In this new situation, the datus managed to control not only greater political power but also greater economic power over the rest of their kabalangays. As the datus continue to exploit local and global resources and relevant technologies, a new class came into existence—the ruling class composed of the datu families that tend to perpetuate and expand their power by force and intermarriage. Before the excesses of this new social order was self-corrected locally, the western colonial powers came and made use of this existing social order to pursue their goal. Until now, this situation remains largely the same. Political and economic powers still remain in the hands of the ruling families, they still perpetuate and expand their power by force and intermarriage exploiting local and global resources and related technologies for their own benefit, and global powers still manipulate the local situation to pursue global domination. The suffering of the victims of this social order, however, has continued to deepen dramatically.
Many attempts have been made to solve national problems many Filipino communities face, but these consistently fail. Why? Borrowed or introduced solutions no matter how profound simply don’t work in the long term. Borrowed or introduced solutions are never sustainable. These solutions are not left to be discovered by the victims of the social order themselves, rather these are introduced by so called experts. When introduced by these expert and accepted by the inarticulate without a challenge, these solutions effectively deny the people concerned the basic freedom to have time-space to freely discover, understand, and articulate in their language what is happening to them and their world in order that they may find and act upon their ideas that reflect their deepest desires. More deeply, these solutions fail because these are thought out using foreign language and articulated in foreign conceptual frameworks that, on one level, lack appeal to the indigenous mind and, on another level, kills its initiative to freely ponder and think. These foreign ideas force the indigenous mind to focus and respond only in the passive reactive mode. The mind that always loses the initiative will eventually become captured, and once captured it replaces native knowledge systems with borrowed concepts as the basis for appreciating and understanding reality. Since the use of borrowed solutions only result to furthering the enslavement of the native mind, it is just natural for the indigenous sensitivity deeply embedded in our hearts to dissent and effectively fail our captured conscious process. I believe that if solutions are explored using indigenous knowledge systems, sustainable solutions to national problems will cease to become a big concern.
